Nồng độ pct và crp là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa PCT và CRP

PCT (Procalcitonin) và CRP (C-reactive protein) là hai chỉ dấu sinh học được sử dụng phổ biến trong lâm sàng để đánh giá phản ứng viêm, đặc biệt là nhiễm trùng. Cả hai đều có giá trị trong chẩn đoán, theo dõi diễn tiến bệnh và hỗ trợ quyết định điều trị, nhất là trong bối cảnh nhiễm khuẩn nặng hoặc nhiễm khuẩn huyết. Sự khác biệt về nguồn gốc sinh học, cơ chế điều hòa và đặc điểm động học giúp hai marker này bổ sung cho nhau trong đánh giá bệnh nhân.

PCT là tiền chất của hormone calcitonin, được sản sinh từ tế bào C của tuyến giáp trong điều kiện sinh lý bình thường. Tuy nhiên, trong tình trạng nhiễm khuẩn toàn thân, nhiều mô ngoài tuyến giáp như phổi, gan và lách bắt đầu sản xuất PCT dưới tác động của các yếu tố viêm như IL-1β và TNF-α. Sự tăng PCT trong máu không thấy rõ trong các nhiễm virus, khiến nó trở thành chỉ số có giá trị trong phân biệt vi khuẩn – virus.

CRP là một protein pha cấp, được gan tổng hợp với tốc độ cao dưới tác động của interleukin-6 (IL-6). CRP gắn vào phosphocholine trên bề mặt vi khuẩn hoặc tế bào tổn thương, hoạt hóa bổ thể và tham gia vào quá trình thực bào. Tuy nhiên, mức CRP có thể tăng do nhiều nguyên nhân không nhiễm như chấn thương, bệnh tự miễn, hoặc sau phẫu thuật. Chi tiết sinh học về CRP và PCT có thể tham khảo tại NCBI Bookshelf.

Vai trò của PCT và CRP trong đáp ứng viêm

PCT là một chỉ dấu có tính đặc hiệu cao cho phản ứng viêm do vi khuẩn. Trong điều kiện bình thường, nồng độ PCT trong huyết thanh rất thấp hoặc không phát hiện được. Khi cơ thể bị nhiễm khuẩn, đặc biệt là nhiễm trùng toàn thân, nồng độ PCT tăng nhanh trong vòng 3–6 giờ, đạt đỉnh trong 24–48 giờ và giảm khi đáp ứng điều trị tốt. Cơ chế này liên quan đến việc kích hoạt tổng hợp PCT từ các mô dưới tác động của endotoxin và cytokine tiền viêm.

CRP phản ánh phản ứng viêm toàn thân nhưng có độ đặc hiệu thấp hơn. Nó tăng không chỉ trong nhiễm khuẩn mà còn trong các tình trạng viêm không do nhiễm, như lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp hoặc ung thư. CRP bắt đầu tăng sau khoảng 6–8 giờ, đạt đỉnh sau 48 giờ và có thời gian bán hủy tương đối ổn định (khoảng 19 giờ). Điều này làm cho CRP thích hợp hơn trong theo dõi diễn tiến viêm hơn là chẩn đoán nguyên nhân cụ thể.

Mối quan hệ giữa các yếu tố viêm và PCT/CRP có thể được biểu diễn như sau: $\text{PCT} \propto (\text{LPS} + \text{IL-1β} + \text{TNF-α})$ $\text{CRP} \propto \text{IL-6}$

So sánh nồng độ PCT và CRP trong lâm sàng

Việc phân biệt đặc điểm động học của PCT và CRP giúp định hướng sử dụng trong các tình huống lâm sàng khác nhau. PCT có thời gian đáp ứng nhanh hơn và độ đặc hiệu cao hơn trong nhiễm khuẩn, trong khi CRP có thể phản ánh tốt tình trạng viêm tổng quát, kể cả không nhiễm. Dưới đây là bảng so sánh chi tiết:

Tiêu chí	PCT	CRP
Thời gian bắt đầu tăng	3–6 giờ sau nhiễm khuẩn	6–8 giờ sau kích thích viêm
Đỉnh nồng độ	24–48 giờ	48–72 giờ
Thời gian bán hủy	24 giờ	19 giờ
Đặc hiệu với nhiễm khuẩn	Cao	Thấp hơn
Ảnh hưởng bởi viêm không nhiễm	Thấp	Cao
Ứng dụng chính	Phân biệt nhiễm khuẩn, theo dõi kháng sinh	Theo dõi diễn tiến viêm, đánh giá đáp ứng điều trị

Sự hiểu biết về khác biệt này giúp bác sĩ lựa chọn marker phù hợp trong từng trường hợp: ví dụ, PCT hữu ích hơn trong viêm phổi nghi do vi khuẩn, còn CRP có thể được dùng trong viêm khớp mạn để theo dõi hoạt động bệnh.

Ứng dụng của PCT và CRP trong chẩn đoán nhiễm khuẩn

PCT được xem là chỉ dấu đáng tin cậy trong phân biệt nhiễm khuẩn nặng với viêm không nhiễm. Trong viêm phổi cộng đồng, PCT cao giúp tăng độ tin cậy khi khởi động liệu pháp kháng sinh. Trong nhiễm khuẩn huyết, PCT có vai trò đánh giá mức độ nặng và nguy cơ sốc nhiễm khuẩn. Một số nghiên cứu cho thấy nồng độ PCT có thể phản ánh tỷ lệ vi khuẩn huyết và tỷ lệ tử vong trong ICU.

CRP có độ nhạy cao nhưng độ đặc hiệu thấp. Nó tăng trong cả nhiễm khuẩn và không nhiễm, do đó cần kết hợp với lâm sàng và các chỉ dấu khác để đưa ra chẩn đoán chính xác. CRP tăng rõ rệt (>100 mg/L) có thể gợi ý nguyên nhân nhiễm khuẩn nhưng không thể xác định vi khuẩn là nguyên nhân duy nhất.

Bác sĩ thường sử dụng phối hợp cả hai marker trong một số trường hợp, ví dụ:

• PCT tăng, CRP tăng → khả năng nhiễm khuẩn cao
• PCT thấp, CRP tăng → có thể là viêm không do nhiễm
• PCT tăng, CRP thấp → giai đoạn sớm của nhiễm khuẩn

Xem thêm tại: PMC4288595.

Hướng dẫn giải thích nồng độ PCT và CRP

Việc giải thích kết quả PCT và CRP đòi hỏi phải đặt trong bối cảnh lâm sàng cụ thể, bao gồm triệu chứng, dấu hiệu sinh tồn, các xét nghiệm bổ trợ và diễn tiến bệnh. Không nên dựa đơn độc vào một giá trị để quyết định điều trị hoặc tiên lượng.

Đối với PCT, ngưỡng nồng độ thường được phân chia thành các mức như sau:

Nồng độ PCT (ng/mL)	Ý nghĩa lâm sàng
< 0.1	Không có nhiễm khuẩn, có thể do virus hoặc phản ứng không nhiễm
0.1 – 0.5	Khả năng nhiễm khuẩn thấp; theo dõi lâm sàng sát
0.5 – 2.0	Khả năng nhiễm khuẩn vừa; cân nhắc khởi kháng sinh
> 2.0	Khả năng nhiễm khuẩn cao hoặc nhiễm khuẩn huyết

Đối với CRP, ngưỡng thường được phân loại như sau:

• < 10 mg/L: thường là bình thường hoặc phản ứng viêm nhẹ
• 10–40 mg/L: viêm mức độ nhẹ hoặc trung bình
• 40–100 mg/L: viêm đáng kể, có thể do nhiễm khuẩn
• > 100 mg/L: thường gợi ý nhiễm khuẩn cấp tính hoặc nặng

Lưu ý rằng các bệnh lý mạn tính như lupus ban đỏ, viêm mạch máu có thể gây tăng CRP kéo dài mà không có dấu hiệu nhiễm trùng rõ rệt.

Vai trò trong theo dõi điều trị kháng sinh

Một trong những ứng dụng nổi bật của PCT là hướng dẫn sử dụng và ngừng kháng sinh hợp lý. Khi kết hợp với đánh giá lâm sàng, xu hướng giảm nồng độ PCT theo thời gian giúp bác sĩ xác định liệu bệnh nhân có đang đáp ứng điều trị hay không, và liệu có thể giảm liều hoặc ngừng kháng sinh sớm.

Các chiến lược sử dụng PCT trong lâm sàng đã được thử nghiệm trong điều trị viêm phổi cộng đồng, viêm phổi bệnh viện, nhiễm trùng huyết và trong đơn vị hồi sức (ICU). Việc sử dụng PCT giúp giảm số ngày dùng kháng sinh, hạn chế kháng kháng sinh và giảm chi phí điều trị mà không làm tăng tỷ lệ tử vong. Nghiên cứu lâm sàng tiêu biểu: The Lancet Respiratory Medicine.

CRP ít có giá trị trong việc hướng dẫn ngừng kháng sinh do độ nhạy cao nhưng thời gian bán hủy dài và không đặc hiệu với vi khuẩn. Tuy nhiên, theo dõi xu hướng giảm CRP vẫn được áp dụng để đánh giá hiệu quả điều trị ở một số bệnh lý viêm mạn hoặc viêm phổi không điển hình.

Ứng dụng trong sàng lọc và tiên lượng

Cả PCT và CRP đều có vai trò trong việc đánh giá mức độ nặng và tiên lượng bệnh, đặc biệt trong nhiễm trùng huyết, viêm phổi nặng hoặc các bệnh lý nặng khác trong hồi sức. Giá trị cao liên tục hoặc không giảm trong 48–72 giờ đầu có liên quan đến tăng tỷ lệ tử vong, kéo dài thời gian nằm viện và nguy cơ biến chứng.

Một số mô hình tiên lượng sử dụng kết hợp các chỉ số như:

• CRP + PCT + bạch cầu → đánh giá nguy cơ nhiễm trùng nặng
• PCT + SOFA score → tiên lượng nhiễm khuẩn huyết
• CRP + IL-6 → phân tầng nguy cơ trong bệnh COVID-19

Cần nhấn mạnh rằng việc sử dụng marker sinh học luôn nên kết hợp với đánh giá lâm sàng toàn diện để đảm bảo độ chính xác trong tiên lượng.

Hạn chế và cảnh báo khi sử dụng

Mặc dù có nhiều ứng dụng hữu ích, cả PCT và CRP đều có những hạn chế đáng kể. PCT có thể không tăng trong nhiễm virus, nhiễm khuẩn khu trú (như nhiễm trùng tiểu không biến chứng) hoặc ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch. Trong bệnh gan giai đoạn cuối, khả năng sản xuất PCT có thể bị ức chế.

CRP dễ bị nhiễu bởi các yếu tố viêm không nhiễm như tổn thương mô, viêm khớp mạn, ung thư hoặc dùng corticosteroid. Do đó, khi giá trị tăng nhẹ hoặc trung bình, cần loại trừ các nguyên nhân không nhiễm trước khi quyết định dùng kháng sinh.

Khuyến cáo quan trọng:

• Không dùng PCT hoặc CRP đơn lẻ để khởi hay ngừng điều trị
• Luôn theo dõi xu hướng thay vì chỉ một giá trị duy nhất
• Xét nghiệm cần được thực hiện tại cùng một phòng xét nghiệm khi theo dõi động học

Tiềm năng nghiên cứu và phát triển thêm

PCT và CRP vẫn đang là đối tượng nghiên cứu mở rộng trong lĩnh vực y học cá thể hóa, trí tuệ nhân tạo và xét nghiệm tại điểm chăm sóc (point-of-care testing). Mục tiêu là tối ưu hóa điều trị, rút ngắn thời gian chẩn đoán và giảm lạm dụng kháng sinh.

Các hướng nghiên cứu đang được triển khai:

• Kết hợp PCT và CRP với AI để tự động cảnh báo nguy cơ nhiễm trùng trong ICU
• Phát triển bộ xét nghiệm CRP/PCT cầm tay dùng tại nhà hoặc trạm y tế
• Phân tích đồng thời nhiều chỉ số viêm để tăng độ chính xác

Bài nghiên cứu mới có liên quan: PubMed PMID: 32112068.

Tài liệu tham khảo

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539741/
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4288595/
3. https://www.thelancet.com/journals/lanres/article/PIIS2213-2600(16)30206-4/fulltext
4. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32112068/